Lütjens Padmanabhan

Op 22 november 2022 nodigen Bozar en A+ Architecture in Belgium het Zwitserse bureau Lütjens Padmanabhan uit voor een lezing in het Paleis voor Schone Kunsten. A+ sprak met Oliver Lütjens over hun werk als statement in tijden van crisis en over de vraag of sufficiency een architecturaal antwoord op die crisis kan bieden.

A+ Deze lezing stond al drie jaar op onze agenda. Covid zorgde voor meer dan twee jaar uitstel. Ondertussen is er veel veranderd, zowel in de wereld als in jullie praktijk. Hoe zou je de evolutie in die praktijk beschrijven?

Olivier Lütjens Thomas Padmanabhan en ik leerden elkaar kennen bij Diener & Diener Architekten. Zij maken deel uit van een gouden generatie Zwitserse architecten, waar ook Herzog & de Meuron en Peter Zumthor toe behoren en bij wie de eenheid van constructie en formele expressie centraal staan. Toen Thomas en ik ons bureau opstartten, was het al snel duidelijk dat de socio-economische context waarin wij zouden gaan bouwen deze aanpak helemaal niet meer mogelijk maakte. Die conditie hebben we meteen omarmd en ze zit in het DNA van ons werk. Wij werken al vanaf het begin met dunne gelaagde constructies, waarin ecologische materialen en energiezuinig bouwen gaandeweg een steeds grotere plaats zijn gaan innemen. Deze manier van werken is de afgelopen jaren alleen maar aangescherpt. Tot vlak voor de covidcrisis kregen we uitsluitend opdrachten voor nieuwbouw. Nu ook hier het inzicht gegroeid is dat je veel energie kunt sparen door gebouwen of structuren te hergebruiken, kunnen we eindelijk het reconversievraagstuk aansnijden. Interventies in bestaand weefsel – herstructureren, toevoegen, repareren, selectief afbreken – is een volledig andere manier van ontwerpen en ligt toch heel dicht bij datgene waarmee we al jaren bezig zijn.

Een ander heel belangrijk thema voor ons is het formuleren van een architecturaal antwoord op de vraag naar betaalbaar wonen. In Zürich en grote delen van Zwitserland zijn de druk op de woningmarkt en de vraag naar meer dichtheid bijzonder groot geworden door toedoen van toenemende migratie en demografische groei. We voeren dan ook continu onderzoek naar de ondergrens van de bouwkost in relatie tot een maximum aan leefkwaliteit.

A+ Hoe komen reconversie, betaalbaar wonen en energiezuinig bouwen samen in jullie werk?

OL Eerst en vooral moet je je ervan bewust zijn dat je niet elk gebouw opnieuw kunt gebruiken. In Zürich staat heel wat interbellumarchitectuur die erg goedkoop gebouwd is, met weinig stabiele constructies, dunne wanden en vloeren, en koudebruggen tot gevolg. Als je aan de huidige normen en regelgeving wilt beantwoorden, kun je met deze gebouwen weinig aanvangen. Zo moeten nieuwe gebouwen sinds 1 september van dit jaar fossielvrij verwarmd worden en ben je verplicht om hernieuwbare energie te integreren in je project. Ook de vraag naar verdichting zorgt ervoor dat een gebouw met twee bouwlagen afgebroken wordt ten voordele van een gebouw met pakweg zeven bouwlagen. Hergebruik mag geen dogma worden. Reconversie vraagt een herdenken van onze visie op ons patrimonium met als centrale vraag: hoeveel of hoe weinig kunnen en willen we opnieuw gebruiken?

Bij betaalbaar wonen is het simpel: hoe minder je investeert, hoe lager de huur blijft. In Zürich bezitten de wooncoöperaties dertig procent van de verhuurbare woonoppervlakte. Zij hebben dit soort opdrachten dus in handen.

Architecten en architectuurstudenten hebben de mind shift naar hergebruik en ecologisch betaalbaar, sociaal bewust bouwen al gemaakt. Nu moeten nog de opdrachtgevers volgen. Dit gebeurt, maar naar mijn mening iets te traag. Toch werken we vandaag aan een aantal projecten die deze kwesties aankaarten. Zo hebben we momenteel een project lopen voor de renovatie van de gevel van een typisch modernistisch oost-west georiënteerd gebouw uit de jaren 1950 in een voorstad van Zürich. Een project van 1,5 meter diep, 58 meter lang en 25 meter hoog. We voegen zonnepanelen toe, isolatie en zonnewering. Dit alles liefst in één beweging. Het is minimaal ontwerpen met een maximaal effect. Dit soort projecten opent voor ons een heel nieuwe wereld.

A+ Welke rol speelt technologie in die nieuwe wereld?

OL Technologie speelt een belangrijke rol in die zin dat we proberen zoveel mogelijk zonder te bouwen. Een van de belangrijke energielabels in Zwitserland krijg je alleen als je een mechanische ventilatie met voorverwarmde luchttoevoer inbouwt. Maar studies hebben uitgewezen dat de grijze energie die je nodig hebt om die installaties te produceren hoger is dan de energiewinst die ze genereren. En zodra je het raam opent, werkt het systeem niet meer. Wij werken daarom nooit met deze labels, wij hebben altijd, al vanaf het begin van onze carrière, gekozen voor lowtechoplossingen, zonder mechanische ventilatie of andere technologische snufjes.

Een ander aspect van ecologisch denken is sufficiency. Hoeveel kun je weglaten zonder in te boeten aan leefkwaliteit? Het gaat dan niet alleen over energieverbruik, maar ook over verhuurbare oppervlakte, materialen of technieken. We werken vandaag aan ‘Zwhatt’, een pilootproject rond sufficiency in opdracht van een pensioenfonds dat de technologische ondergrens van het bouwen wilde onderzoeken. Het gebouw is erg simpel, ik kan het je in twee minuten op een servetje uittekenen, en toch leek het of we een formule 1-wagen aan het ontwerpen waren. We hielden rekening met álles: bij de keuze van de materialen keken we hoeveel bedrijven die konden aanbieden, aangezien meer aanbod goedkopere prijzen betekent. We keken welke kraan het best geschikt was voor de werf, elk element werd onderzocht, net als de kettingreactie aan gevolgen die elke materiaalkeuze met zich meebrengt. Uiteindelijk bleken de ramen de enige isolerende elementen in de gevel. We kozen voor pvc-ramen – misschien niet zo ecologisch, maar wel erg efficiënt en vooral het goedkoopst. Na twee jaar studiewerk in samenwerking met een algemeen aannemer hebben we het finale product. Maar met de groeiende inflatie zijn alle prijzen gestegen en blijken we toch een flink stuk boven het budget te zitten, dus het einde is nog niet in zicht.

[…]