Een laatste wandeling door de duinen

Tot diep in de jaren 1960 liet de doorsnee-Belg zich het liefst begraven op een kerkhof. Nieuwe of uitdovende geloofsovertuigingen, een veranderende kijk op sterven en de toenemende multiculturaliteit brachten daar verandering in en riepen alternatieven, waaronder crematie, in het leven. Maar hoe moet en kan een crematorium eruitzien? Statie Stuifduin van a2o architecten toont de weg.

Sinds 1971 is crematie bij wet geregeld in ons land. Bijna vijftig jaar later is het aantal crematies gestegen tot een geschatte vijftigduizend per jaar, of ongeveer de helft van alle overlijdens. Om aan deze vraag tegemoet te komen, hebben in 2010 de intercommunales die de crematoria beheren in onderling overleg de realisatie gepland van een dertiental nieuwe gebouwen, in aanvulling op elf bestaande crematoria, en oordeelkundig verspreid over het Belgische grondgebied.

In Vlaanderen werd de bouw van deze nieuwe installaties begeleid door het Team Vlaams Bouwmeester binnen de procedure van de Open Oproep. Ook Statie Stuifduin in Lommel was het resultaat van een Open Oproep en treedt hiermee in het spoor van illustere voorgangers zoals de crematoria in Zemst (Christian Kieckens/DAE), Kortrijk (Eduardo Souto de Moura), Holsbeek (RCR arcquitectes/ Coussée en Goris architecten), Aalst en Sint-Niklaas (beide door Kaan Architecten). Het crematorium in Oostende van Office KGDVS staat nog in de steigers.

Het hoeft niet te verbazen dat het Team Vlaams Bouwmeester dit programma zo gretig onder zijn vleugels nam en dat de procedure zo’n veelvoud aan kwalitatieve resultaten opleverde. Gezien de recente intrede van crematie in de westerse overlijdenscultuur was het crematorium, als typologie, nog een betrekkelijk onontgonnen terrein. In tegenstelling tot andere (semi)publieke gebouwen zoals kerken, scholen of bibliotheken kon men niet bogen op eeuwenoude beproefde typologieën of decennia van typologisch onderzoek. De procedure, en de begeleiding door het team Vlaams Bouwmeester, stelde de bouwheer in staat een onderbouwde keuze te maken voor architecten die niet alleen de competenties hadden om een nieuwe typologie te ontwikkelen maar ook om een complex programma ruimtelijk te vertalen naar een betekenisvolle plek.

Die complexiteit slaat hoofdzakelijk op de haast onmogelijke combinatie van een ceremoniële ruimte waar mensen in intieme kring een ingrijpend moment beleven, met een hoogtechnologische machine die onderworpen is aan een strenge regelgeving. Daar komt nog bij dat crematoria, omwille van de milieuwetgeving, steeds op een perifere plek gevestigd zijn en het vaak ver van de dorpskern moeten stellen met een slordige rand naast een bedrijventerrein.

Statie Stuifduin werd dit lot bespaard. De site ligt op een unieke locatie, in een historisch landschap dat zich dankzij een restauratieproces in een helende dynamiek bevindt waar het gebouw bijna letterlijk uit voort groeit. Of liever, de gebouwen, want het antwoord dat a2o architecten formuleerde op het typologisch vraagstuk lag in de ontleding van het programma in drie gebouwen. Drie kamers – een technische, een sacrale en een conviviale – die een vierde buitenkamer omarmen. De wandeling van het duinlandschap naar het crematorium wordt zo voortgezet tussen de gebouwen en verwijst niet alleen naar de klassieke wandeling van kerk over kerkhof naar café, of, op meer existentiële wijze dan, naar de wandeling van het leven zelf. Het traject beschrijft ook een ruimtelijke figuur die, ondersteund door een duinpad en een pandgang, ervoor zorgt dat de kamers geen afzonderlijke architectonische momenten vormen, maar één ontwerpmatig geheel.

Die eenheid, intrinsiek binnenin het ontwerp en met zijn omgeving, is te danken aan een coherente ontwerptaal en een systematisch eenvoudig materiaalgebruik. Handgebakken lokale zandkleurige baksteen en houten balken, een strenge ritmering en een verfijnde detaillering maken van Statie Stuifduin een trots gebouw, dat zich nederig opstelt ten opzichte van de ernst van het programma en de pracht van zijn omgeving. Een gebouw dat zich gewillig laat opslokken door de omringende natuur, maar dankzij een sterke ruggengraat moeiteloos overeind blijft en zo de volgende schakel vormt naar het typologisch onderzoek van wat een crematorium moet en kan zijn.

Architect A2o

Official project name
Crematorium Statie Stuifduin

Location
Lommel, Belgium

Interior architect
Simoni Architecten

Total floor area
3000m2

Budget
€ 8,531,685 (excl. VAT and fees)

Product/supplier
Wienerberger (façade brick), Soprema (roofing)

Programme
Design and execution of a crematorium as an
extension of the existing cemetery at Lommel

Procedure
Competition

Client
Pontes

Lead contractor
Vanhout

Landscape architect
Buro Landschap

Public realm
A2o

Structural engineering
Macobo

Services engineering, building physics, sustainability and acoustics
Studiebureau Boydens

Completion
February 2018